کاهش تعداد زنبورها، زنگ خطری برای امنیت غذایی و اکوسیستم/ ورود غیرقانونی ملکه‌های زنبورعسل به کشور
ایسنا/اصفهان کاهش جمعیت زنبورهای عسل زنگ خطری جدی برای آینده تأمین امنیت غذایی و محیط زیست به شمار می‌رود و به همین دلیل باید به این مسأله به‌طور فوری توجه شود. آموزش، پیشگیری و نظارت دقیق، بهترین شیوه‌هایی هستند که می‌توانند به حفظ زنبوران گرده‌افشان کمک کنند.
زنبورعسل، هرچند کوچک است، اما نقش حیاتی و بی‌نظیری در تضمین امنیت غذایی، پایداری اکوسیستم‌ها و حمایت از اقتصاد کشاورزی ایفا می‌کند. این حشره نه تنها عسل و دیگر محصولات ارزشمند تولید می‌کند، بلکه به‌عنوان مهم‌ترین گرده‌افشان طبیعت، در ایجاد تنوع زیستی، استمرار مزارع و باروری باغ‌ها مؤثر است.
با توجه به چالش‌هایی مانند تغییرات اقلیمی، استفاده بیش از حد از سموم شیمیایی، تخریب زیستگاه‌ها و کاهش منابع غذایی، جمعیت زنبورها در خطر است. بزرگداشت روز زنبورعسل نه فقط به عنوان تقدیر از این حشره مفید، بلکه به معنای یادآوری مسئولیت‌های ما نسبت به طبیعت و نسل‌های آینده تلقی می‌شود. حمایت از زنبورها به معنای حمایت از محیط زیست، کشاورزی پایدار و تأمین امنیت غذایی جامعه است.
ایران در رتبه چهارم جهانی در تعداد کلنی‌ها و تولیدعسل
مصطفی کردابادی، کارشناس مسئول آبزیان و زنبور عسل اداره کل دامپزشکی استان اصفهان در خصوص وضعیت زنبورداری در کشور و استان اصفهان بیان می‌کند: به‌خاطر تنوع اقلیمی و شرایط جغرافیایی متفاوت، ایران در عرصه پرورش زنبور عسل وضعیت بسیار خوبی دارد و از نظر تعداد کلنی‌ها و تولید عسل، در رتبه چهارم جهان ایستاده است.
وی اضافه می‌کند: طبق سرشماری سال ۱۴۰۳، در کشور ۹۲ هزار و ۱۲۲ زنبورستان و ۱۰ میلیون و ۷۷۹ هزار و ۸۵۸ کلنی زنبورعسل وجود دارد. همچنین، میزان تولید عسل در همین سال به ۱۲۸ هزار و ۷۱۸ تن رسیده است.
این کارشناس به نقش کلیدی پرورش زنبورعسل در گرده‌افشانی محصولات کشاورزی اشاره کرده و می‌گوید که این مسئله تأثیر عمده‌ای بر کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی دارد. بنابراین، با نظر به این شرایط و اشتغال‌زایی که صنعت زنبورداری برای نسل جوان فراهم می‌آورد، حفاظت و سلامت جمعیت کلنی‌ها اهمیت دوچندانی می‌یابد.
کردابادی تصریح می‌کند: استان اصفهان، به‌عنوان پیشتاز و نمونه در صنعت زنبورداری کشور از آغاز ورود کندوهای «لانگستروت» به‌عنوان یکی از اولین مناطق در «زنبورداری مدرن» شناخته شده است. این استان با تأمین زنبورعسل و تجهیزات و لوازم زنبورداری، به عنوان الگویی برای سایر استان‌ها محسوب می‌شود و دارای زنبورداران نمونه و کارشناسان و تعاونی‌های قوی و تأثیرگذار است. اما به دلیل قهر طبیعت و خشکسالی‌های مکرر، با کاهش تأمین آب زاینده‌رود و کاهش باغات و مزارع غنی از گرده و شهد، با بحرانی در زیستگاه زنبورعسل روبرو شده‌ایم.
بدون وجود زنبورها، تولید محصولات کشاورزی به شدت افت خواهد کرد
وی اضافه می‌کند: زنبورداران کوشنده با جابجایی‌های متعدد تا حدودی به این بحران رسیدگی کرده‌اند، اما توسعه زنبورداری در استان‌های که قابل جابه‌جایی هستند و همچنین فقدان قوانین مناسب و قابل اجرا برای جابجایی و فاصله‌گذاری زنبورستان‌ها باعث بروز چالش‌های جدیدی برای این صنعت پایدار گردیده است.
این کارشناس به اهمیت زنبورعسل در گرده‌افشانی و تنوع‌زیستی اشاره کرده و می‌گوید: حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد گرده‌افشانی گیاهان و درختان گلدار به‌وسیله زنبوران انجام می‌شود و زنبورعسل به‌عنوان مهم‌ترین حشره گرده‌افشان شناخته می‌شود. در غیاب زنبورها، تولید بسیاری از محصولات کشاورزی همچون سیب، گیلاس، بادام، خیار و کلزا به میزان ۵۰ تا ۸۰ درصد کاهش خواهد یافت. بسیاری از گیاهان وحشی و مرتعی برای تولید بذر و بقای خود به گرده‌افشانی حشرات نیاز دارند.
کاهش جمعیت زنبورها می‌تواند زنجیره غذایی را مختل کند
کردابادی تأکید می‌کند: کاهش جمعیت زنبورها می‌تواند زنجیره غذایی را دچار اختلال نماید و بر روی پرندگان و سایر جانورانی که از حشرات تغذیه می‌کنند، تأثیر منفی بگذارد. ارزش اقتصادی زنبورها در گرده‌افشانی به مراتب بیشتر از تولید عسل است، زیرا در ایران، زنبورها پایه‌گذار افزایش کیفیت و کمیت محصولات باغی و زراعی هستند و کاهش آن‌ها تهدیدی جدی برای امنیت غذایی خواهد بود.
این کارشناس ضمن اشاره به اینکه کشاورزان برای کنترل حشرات، قارچ‌ها و علف‌های هرز از انواع آفت‌کش‌ها همچون حشره‌کش‌ها و قارچ‌کش‌ها استفاده می‌کنند، خاطرنشان می‌کند: این آفت‌کش‌ها ابزارهای مهمی در مدیریت آفات در محصولات کشاورزی به شمار می‌روند، اما آفت‌کش‌ها، حتی به میزان کم، می‌توانند قدرت حافظه و ایمنی زنبوران عسل را تحت تأثیر قرار دهند. جالب است بدانید که لاروها بیش از ۳۵ برابر بیشتر از زنبورهای بالغ در معرض این مواد سمی قرار دارند و قرار گرفتن زنبورها در معرض آفت‌کش‌ها از طریق بلع بقایای آلودگی در گرده و شهد گیاهان، منجر به مرگ‌ومیر گسترده زنبورها و حتی نابودی تمام زنبورستان می‌شود. بنابراین، زنبورداران باید هنگام استفاده از سموم در مزارع نزدیک به کندوهایشان دقت کنند.
کردابادی ادامه می‌دهد: در بسیاری از کشورها، مرسوم است که پیش از استفاده از سموم در محصولات کشاورزی، به زنبورداران اطلاع داده می‌شود تا از اثرات سمی آن‌ها بر زنبورها جلوگیری شود. اما این قوانین در کشورهای مختلف رعایت نمی‌شود و نگرانی دیگری که وجود دارد، احتفاظ از کندوهای زنبورعسل در نزدیکی شهرهای صنعتی است.
کاهش جمعیت زنبوران گرده‌افشان در ایران
وی در ادامه توضیح می‌دهد: در سال‌های اخیر، جمعیت زنبورهای گرده‌افشان (وحشی و پرورشی) تا حدودی کاهش یافته است که عمده دلیل آن شامل استفاده از سموم، رشد شهرنشینی، کشاورزی صنعتی و ذوب جنگل‌ها و مراتع است که به کاهش منابع غذایی و پناهگاه‌های زنبوران منجر می‌شود. همچنین، تغییرات اقلیمی و خشکسالی، زمان گلدهی گیاهان را تحت تأثیر قرار داده و تنظیم هماهنگی بین زنبورها و گیاهان را مختل می‌کند. برخی سموم گیاهی مانند سم فیبرونیل و سموم کشاورزی سیستمیک خطرات بیشتری دارند، چرا که در بافت گیاه نفوذ کرده و حتی گرده‌ها را نیز آلوده می‌کنند. زمانیکه زنبورها این گرده‌ها را به کلنی منتقل می‌کنند، مواد سمی به نوزادان که به لحاظ حساسیت بیشتر آسیب‌پذیرند، انتقال یافته و موجب تلفات در زنبورستان‌ها خواهند شد.
کارشناس مسئول آبزیان و زنبورعسل اداره کل دامپزشکی استان اصفهان در خصوص چالش‌هایی که زنبورعسل با آن‌ها مواجه است، می‌گوید: زنبورعسل در برابر عواملی همچون تغییرات آبوهوایی، آلودگی‌ها و سموم شیمیایی دچار مشکلات متعددی است. بنابراین، باید به‌طور حمایتی زندگی سالمی برای آن‌ها فراهم شود.
کردابادی در مورد آمار زنبورها در ایران اظهار می‌دارد: به‌طور قطع، زنبوران گرده‌افشان در کشور ما هم تحت تأثیر صنعتی‌شدن، خشکسالی، سم‌پاشی مزارع، تغییرات اقلیمی و تخریب زیستگاه‌ها قرار دارند که این امر موجب کاهش جمعیت آنان شده است.
وی یادآور می‌شود: در زنبوران عسل، در مواقعی که کلنی دچار ضعف است، نشانه‌های بیماری و یا تلفات مشاهده می‌شود؛ اما در برخی موارد، حتی وقتی کلنی هیچ نشانه‌ای از بیماری ندارد، تحت تأثیر شرایط محیطی نابود می‌شود. مطابق آمار سرشماری ۱۴۰۳، ایران با کاهش سه درصدی جمعیت کلنی‌ها نسبت به ۱۴۰۲ رو‌به‌رو گردیده است.
کاهش جمعیت زنبورها و هشدار جدی برای آینده امنیت غذایی و محیط‌زیست
این کارشناس مسئول به اهمیت نگهداری از زنبورها برای کشاورزی و حفظ تنوع زیستی و اکوسیستم‌های طبیعی اشاره کرده و می‌گوید: اقداماتی از جمله کاهش استفاده از سموم، احیای زیستگاه‌های طبیعی و اجرای سیاست‌های حمایت از زنبورداران می‌تواند به حفظ این حشرات کلیدی کمک کند.
کردابادی هشدار می‌دهد: کاهش جمعیت زنبورها یک زنگ خطر جدی برای امنیت غذایی و محیط زیست است که نیازمند توجه فوری است و بهترین راهکار برای مقابله با نابودی زنبوران گرده‌افشان، آموزش، پیشگیری و نظارت مستمر می‌باشد.
وی درباره رتبه استان اصفهان در تولید و کیفیت عسل می‌گوید: این استان در زمینه تعداد کلنی زنبورعسل، رتبه سوم کشور را داراست. در سال ۱۴۰۳، در کشور، ۱۰ میلیون و ۷۷۹ هزار کلنی زنبورعسل وجود دارد و استان اصفهان ۱۰.۰۵ درصد از جمعیت زنبور کشور را تشکیل می‌دهد. زنبورداری در اصفهان با ارایه تجربه، امکانات و خدمات زنبورعسل، به ویژه در مناطق مرکز، جنوب و شرق کشور، همواره نقش عمده‌ای در صنعت زنبورداری ایفا کرده و ارتباط نزدیکی با زنبورستان‌های سرتاسر کشور دارد. هرچند در سال‌های اخیر از محوریت استان کاسته شده، اما هنوز استان اصفهان در حوزه زنبورداری، صنایع وابسته و بسته‌بندی عسل و دیگر فرآورده‌های زنبور تأثیرگذار است.
زنبورداری از منظر حفظ منابع طبیعی و محیط‌زیست سودمند است
کارشناس مسئول آبزیان و زنبورعسل اداره کل دامپزشکی استان اصفهان تأکید می‌کند: فعالیت زنبورداری در مقایسه با سایر شاخه‌های پرورش دام به‌خاطر حفاظت از منابع طبیعی و محیط‌زیست، مؤثر است. بنابراین، ساماندهی زنبورداری، مقابله با بیماری‌ها و ایجاد زیرساخت‌های لازم برای زنبورداری در اصفهان می‌تواند زمینه‌ساز تحول در بخش قابل توجهی از کشور باشد. به همین منوال، شناسایی و پیشگیری از مشکلات و بیماری‌ها در استان اصفهان می‌تواند پیامدهای مثبتی برای کل کشور به همراه داشته باشد.
کردابادی خاطرنشان می‌کند: بروز مشکلات زیست‌محیطی و کاهش شدید جمعیت حشرات گرده‌افشان در طبیعت به‌ویژه زنبوران عسل پرورشی را در گرده‌افشانی، حفظ و پایداری گیاهان و درختان طبیعت و کشاورزی بسیار مؤثر کرده است و زنبورداری رابطه‌ای دوطرفه و مکمل با محیط‌زیست دارد.
مشکلات زیست‌محیطی به کاهش ایمنی زنبور عسل منجر شده است
او همچنین بیان می‌کند: با توجه به فشار بیش از حد مشکلات زیست‌محیطی که به کاهش ایمنی زنبورعسل منجر شده و بروز بیماری‌ها و کاهش جمعیت کلنی‌ها را به دنبال دارد، آموزش و به‌روزرسانی اطلاعات کارشناسان و زنبورداران، برنامه‌ریزی و ساماندهی مراکز پرورش ملکه، ورود اتحادیه‌ها و انجمن‌های غیر دولتی به میدان برنامه‌ریزی، نظارت و مراقبت از بیماری‌های زنبورعسل، ساماندهی مراکز عرضه فرآورده‌های زنبورعسل و ردیابی محصول از مزرعه تا سفره، از اهمیت بالایی در حفاظت از این حشره بسیار مؤثر و صنعت زنبورداری کشور برخوردار است. بنابراین، تمامی دست‌اندرکاران این صنعت باید با همکاری یکدیگر در این راستا قدم بردارند.
وی در خصوص نظارت بر مزارع زنبورعسل می‌گوید: با توجه به اینکه نظارت بر سلامت زنبورستان‌ها و اجرای طرح‌های کلان پیشگیری و کنترلی جزء وظایف ذاتی سازمان دامپزشکی کشور است، طراحی و برنامه‌ریزی‌های لازم در این زمینه برای مراقبت از بیماری‌های زنبورعسل باید در سال جاری انجام شود و با شیوه‌نامه‌هایی برای بازدید و نمونه‌برداری در اینباره پیشرفت‌هایی حاصل گردد.
کارشناس مسئول آبزیان و زنبورعسل اداره کل دامپزشکی استان اصفهان اعلام می‌کند: اهداف برنامه ملی مراقبت در سال جاری شامل ارزیابی روند بیماری‌های زنبورعسل تحت پوشش مراقبت در کشور، بررسی حضور احتمالی عوامل بیماری‌زای اگزوتیک همچون عامل انگلی تروپیله لپس در زنبورستان‌های کشور، و بررسی و اقدامات پیشگیرانه و کنترلی اولویت‌دار در کنترل بیماری‌های زنبورعسل هستند.
واردات غیرقانونی ملکه‌های زنبورعسل به کشور
کردابادی در مورد نقش تولید و واردات ملکه زنبورعسل در صنعت زنبورداری می‌گوید: ملکه زنبورعسل، محور فعالیت یک کلنی در تولید تخم، افزایش جمعیت و حفظ انسجام کندو است. کیفیت ملکه، به عنوان نگرانی مهمی در بین کارشناسان برای سلامت کلنی و ساختار ژنتیکی حیاتی است.
وی ادامه می‌دهد: بسیاری از ویروس‌ها علائمی واضح در ملکه ایجاد نمی‌کنند، اما می‌توانند عملکرد ملکه را تحت تأثیر قرار دهند و تنوع ژنتیکی زنبوران عسل در مناطق مختلف آبوهوایی و پوشش گیاهی و ناهماهنگی با گیاهان غالب در آن مناطق که سال‌ها در حال تطابق با یکدیگر بوده‌اند، تأثیر بگذارد. بنابراین، توجه به تولید ملکه و واردات آن نیازمند نظارت فنی و بهداشتی از جانب اتحادیه و تنظیم سیاست‌ها از طرف دولت است.
این کارشناس در مورد ورود غیرقانونی ملکه‌ها به کشور می‌گوید: در استان اصفهان در سال‌های اخیر با گسترش روابط بین‌المللی، ملکه‌های متعددی به‌صورت غیرقانونی و به روش چمدانی از کشورهای مختلف به ایران وارد شده و خسارات قابل توجهی بر این صنعت وارد کرده‌اند. هرچند این اقدام به تولید کمک کرده، اما به علل نامعلوم، علیرغم ممنوعیت واردات تحت شرایط خاص، هنوز واردکنندگان غیرقانونی به فعالیت خود ادامه می‌دهند.
کردابادی در مورد مشکلات مربوط به آموزش و اطلاع‌رسانی در میان زنبورداران تأکید می‌کند: زنبورداران به‌طور معمول از فضای مجازی برای تبادل اطلاعات استفاده می‌کنند، اما اطلاعات نادرستی که برخی افراد یا شبکه‌ها منتشر می‌کنند، ممکن است آسیب‌های جدی به زنبورستان‌ها وارد آورد. بنابراین، ضروری است که مردم و تولیدکنندگان به منابع اطلاعاتی معتبر در فضای مجازی توجه نمایند.
وی همچنین در مورد مدیریت بهداشتی و مدیریت بیماری‌ها می‌گوید: داروهای ثبت‌شده در کشور با داروهای تولیدی در کشورهای پیشرفته همخوانی دارد، اما تعدادی از داروها از منابع نامشخص و تنها برای سودجویی توزیع می‌شوند. با مدیریت بهداشتی و ثبت دقیق اطلاعات دوره زنبورداری، می‌توان به‌راحتی با آفات و بیماری‌ها مقابله کرده و حداقل آسیب به زنبورعسل و تولیدات کلنی را کاهش داد.
این کارشناس تاکید می‌کند: بسیاری از زنبورداران به‌طور نامناسب از داروهای زیادی استفاده می‌کنند و بعضاً در زمان‌های نامناسب و بدون رعایت منابع علمی و تجربی از آن‌ها بهره می‌برند که این موضوع می‌تواند آسیب‌های جدی به جمعیت کلنی‌ها وارد آورد. بنابراین، توصیه به زنبورداران در خصوص داروها بدون در نظر گرفتن فصل، اقلیم، تعداد کلنی و زمان تولید نمی‌تواند به‌راحتی صورت گیرد و متأسفانه در فضای مجازی توصیه‌های درمانی تنها بر اساس تجربیات شخصی انجام می‌شود.
زنبور عسل نقش حیاتی در گرده‌افشانی، حفظ تنوع زیستی، پایداری کشاورزی و تأمین امنیت غذایی دارد. کاهش جمعیت زنبورها به‌دلیل عواملی همچون سموم شیمیایی، تغییرات اقلیمی، تخریب زیستگاه‌ها و واردات غیرقانونی ملکه‌ها، تهدیدی جدی برای اکوسیستم و اقتصاد کشاورزی کشور به شمار می‌رود. صنعت زنبورداری ایران با ظرفیت بالای تولید و دانش فنی، نیازمند حمایت هدفمند، قوانین کارآمد، آموزش علمی و نظارت دقیق برای مقابله با چالش‌های زیست‌محیطی، بهداشتی و اقتصادی است. حفظ زنبورها، اقدامی مؤثر در راستای حفاظت از محیط‌زیست و تأمین آینده غذایی کشور خواهد بود.
