حذف ایران و روسیه از قفقاز جنوبی / اسرائیل قدرتمندترین ذینفع نفوذ آمریکا در این منطقه است / جنگ اوکراین، مسکو را از تحولات بی‌خبر ساخت

خبرآنلاین – رسول سلیمی: توافق صلحی که بین ارمنستان و آذربایجان در تاریخ ۸ اوت ۲۰۲۵ و با تسهیل‌گری دونالد ترامپ در کاخ سفید به امضاء رسید، نه‌تنها نقطه پایانی بر دهه‌ها نزاع در زمینه قره‌باغ بود، بلکه موجب ایجاد تقویت موقعیت آمریکا در اوراسیا و کاهش نفوذ روسیه در قفقاز جنوبی گردید. این توافق، به همراه تحولات اخیر جنگ اوکراین و تنش‌های ایران و اسرائیل، بر منافع ژئوپولیتیکی اسرائیل و اروپا نیز تأثیرگذار بوده است.

توافق صلح بین ارمنستان و آذربایجان، که با حضور نیکول پاشینیان و الهام علی‌اف در کاخ سفید به امضاء درآمد، به‌عنوان یک نقطه عطف در نزاع قره‌باغ و رقابت‌های ژئوپولیتیکی در قفقاز جنوبی به شمار می‌آید. این نقشه، که شامل تأسیس کریدور ترانزیتی موسوم به «مسیر صلح و رفاه بین‌المللی ترامپ» (مختصر شده به TRIPP) است، به ایالات متحده این اجازه را می‌دهد که نفوذ خود را در این منطقه کلیدی افزایش دهد، در حالی که روسیه به دلیل پیامدهای جنگ اوکراین و ایران پس از رویارویی ۱۲روزه با اسرائیل در وضعیت ضعیف‌تری قرار گرفته‌اند. به موازات این وضعیت، جنگ اوکراین و منازعه ایران و اسرائیل منافع متفاوتی را برای اسرائیل (افزایش امنیت و تضعیف ایران) و اروپا (مسائل انرژی و امنیت) ایجاد کرده‌اند.

در این توافق، تصمیم بر این است که جمهوری آذربایجان از طریق قلمرو ارمنستان به استان جدایی‌طلب نخجوان متصل گردد؛ مسیری که در آذربایجان به‌عنوان «دالان زنگزور» و در ارمنستان به‌عنوان «جاده سیونیک» شناخته می‌شود و سال‌ها محل مناقشات بوده است.

این توافق در بستر تغییرات سریعی که در قفقاز جنوبی به وقوع پیوسته است، صورت می‌گیرد؛ جایی که جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۲۳ با عملیاتی شتابان، کنترل سرزمین مورد مناقشه قره‌باغ کوهستانی را در دست گرفت و حاکمیت ۳۰ ساله جدایی‌طلبان حمایت شده از سوی ارمنستان را به پایان رساند. این شکست، که در پی تلفات شدید ارمنستان در جنگ قبلی با آذربایجان در سال ۲۰۲۰ رقم خورد، ایروان را ناچار به reevaluation موقعیت منطقه‌ای خود، از جمله اتحاد با روسیه و خصومت تاریخی با ترکیه کرده است.

اهداف طرح آمریکا با ارمنستان و آذربایجان

۱. پایان دادن به منازعه قره‌باغ
بر اساس گزارشی از رویترز، طرح صلح به نزاع‌های مداوم حول قره‌باغ، که از سال ۱۹۸۸ آغاز شده بود، خاتمه داد. این توافق شامل تعهداتی برای متوقف کردن درگیری‌ها، بازگشایی روابط دیپلماتیک، و احترام به حاکمیت ارضی دو کشور می‌شود. آمریکا با این نقش میانجی‌گرانه در این توافق، در پی تثبیت قفقاز جنوبی به‌عنوان یک منطقه ایمن برای سرمایه‌گذاری و تجارت بوده است.

۲. ایجاد کریدور ترانزیتی TRIPP
محور اصلی این طرح، تأسیس کریدور ترانزیتی «مسیر صلح و رفاه بین‌المللی ترامپ» می‌باشد که آذربایجان را از طریق ارمنستان به نخجوان متصل می‌کند. طبق گزارشی از سی‌بی‌اس نیوز، این کریدور شامل خطوط حمل و نقل، نفت، گاز و زیرساخت‌های فیبر نوری بوده و تحت حقوق توسعه انحصاری آمریکا به مدت ۹۹ سال قرار دارد. این پروژه به تقویت تجارت در سطح منطقه کمک کرده و همچنین به آمریکا این امکان را می‌دهد تا به منابع انرژی قفقاز و آسیای مرکزی دسترسی پیدا کند.

۳. تقویت روابط اقتصادی و نظامی
طبق اطلاع رسانی دوچه‌وله، ایالات متحده محدودیت‌های همکاری نظامی خود با آذربایجان که از سال ۱۹۹۳ برقرار بود را لغو کرده و توافق‌نامه‌های جداگانه‌ای با هر دو کشور به منظور همکاری در زمینه‌های انرژی، تجارت و فناوری امضا نموده است. این اقدامات به دنبال تقویت روابط اقتصادی و نظامی در منطقه‌ای است که به‌طور سنتی تحت تأثیر روسیه بوده است.

۴. کاهش نفوذ رقبا
به گفته آکسیوس، هدف اصلی آمریکا به حاشیه راندن نفوذ روسیه، ایران و چین در قفقاز جنوبی می‌باشد. کریدور TRIPP به‌گونه‌ای طراحی شده که امکان تجارت بین ترکیه، آذربایجان و آسیای مرکزی را بدون نیاز به عبور از ایران یا روسیه فراهم آورد، که به تضعیف قدرت‌های ژئوپولیتیکی این کشورها منجر می‌شود.

در این چارچوب، اهداف ایالات متحده به‌منظور تقویت هژمونی خود و محدود کردن رقبا روز به روز اولویت بیشتری پیدا کرده است. این در حالی است که رسانه‌های غربی به شکل مداوم بر بازسازی تصویر آمریکا به‌عنوان «صلح‌ساز جهانی» تأکید دارند، به ویژه با اشاره به نام ترامپ برای کریدور. توافق صلح به‌عنوان گامی به‌سوی همکاری‌های منطقه‌ای و اقتصادی تلقی می‌شود، با این حال، مخالفت‌های موجود از جانب روسیه و ایران ممکن است این چشم‌انداز را در خطر قرار دهد.

چگونه آمریکا روسیه را در اوراسیا دور می‌زند؟

مبارزات جاری در اوکراین به‌طور قابل‌توجهی قدرت نفوذ روسیه در قفقاز جنوبی را کاهش داده است. ناکامی نیروهای صلح‌بان روسی در حفاظت از ارمنیان در قره‌باغ در سال ۲۰۲۳ و خروج آنان در سال ۲۰۲۴ به همراه مشکلات اقتصادی مسکو، توانایی این کشور را برای ایفای نقش میانجی در منطقه تحت فشار قرار داده است. آمریکا، با وساطت در توافق صلح، جایگاه روسیه را در این فضا خالی کرده است.

کریدور TRIPP که از خاک ارمنستان می‌گذرد، مسیرهای تجاری را از نفوذ روسیه و ایران دور می‌کند. این کریدور به‌طور مستقیم ترکیه و آسیای مرکزی را به اروپا متصل کرده و به کاهش وابستگی اروپا به گاز روسیه و تقویت نفوذ اقتصادی ایالات متحده در اوراسیا کمک می‌کند.

آمریکا با تقویت روابط خود با آذربایجان و ارمنستان، به‌ویژه از طریق لغو محدودیت‌های نظامی و امضای توافقات اقتصادی، پایگاه خود را در قفقاز مستحکم‌تر نموده است. این اقدامات به ایالات متحده این امکان را می‌دهد که در برابر نفوذ روسیه و چین در آسیای مرکزی پابرجا بماند.

در این راستا، ارمنستان و آذربایجان با امضای نامه‌ای خواستار انحلال گروه مینسک شدند که به‌منظور میانجی‌گری در منازعه قره‌باغ ایجاد شده بود و این حرکت در واقع توانسته نفوذ روسیه را در فرآیند صلح به حاشیه ببرند.

از یک زاویه، می‌توان این رویکرد را به مثابه بخشی از رقابت قدرت آمریکا برای تضعیف نقش روسیه در نظر گرفت. از سوی دیگر، تبدیل روایت از «روس‌ها به‌عنوان قدرت منطقه‌ای» به «آمریکا به‌عنوان میانجی صلح» باید مورد توجه قرار گیرد. به‌ویژه اینکه کریدورهای ترانزیتی قابلیت تقویت همکاری‌های منطقه‌ای را دارند، اما واکنش منفی روسیه ممکن است این اهداف را زیر سؤال ببرد.

منافع اسرائیل در جنگ اوکراین و منازعه ایران

بر اساس گزارشات تایمز آو اسرائیل، جنگ اوکراین موجب کاهش نفوذ روسیه، که متحد کلیدی ایران و حزب‌الله به شمار می‌رود، گردیده است. این موضوع به اسرائیل این امکان را داده تا حملات خود به اهداف ایرانی در سوریه را بدون مواجه با واکنش قاطع مسکو افزایش دهد.

همچنین اسرائیل با ارائه کمک‌های بشردوستانه به اوکراین و پذیرش مهاجرانی از این کشور، روابط خود را با کی‌یف مستحکم کرده و اوکراین را به‌عنوان منبعی برای فناوری و مهاجران یهودی دریافت می‌کند.

بعلاوه، کاهش صادرات گاز روسیه به اروپا، باعث طرح نام اسرائیل به‌عنوان صادرکننده بالقوه گاز مدیترانه‌ای گردیده که خود به تقویت اقتصاد این کشور کمک می‌کند.

جنگ ۱۲روزه میان ایران و اسرائیل، به‌علاوه حملات آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران، توانایی تهران برای حمایت از حزب‌الله و حوثی‌ها را کاهش داد. طبق گزارشی از المانیتور، این امر به اسرائیل فرصتی داده تا نفوذ خود را در منطقه گسترش دهد.

به‌علاوه، اسرائیل در تعامل با گروه‌های جدایی‌طلب در ایران، به‌ویژه در نواحی کردستان و بلوچستان، به دنبال تضعیف قدرت ایران است.

اسرائیل از طریق پیمان ابراهیم و بهبود روابط با آذربایجان، که در توافق صلح نقشی کلیدی ایفا می‌کند، سعی در ایجاد شبکه‌ای ضدایرانی دارد.

منافع اروپا در جنگ اوکراین و منازعه ایران

طبق گزارشی از بی‌بی‌سی جهانی، اروپا به‌منظور کاهش وابستگی خود به گاز روسیه، به سمت منابع انرژی قفقاز و خاورمیانه، از جمله از طریق کریدور TRIPP، روی آورده است. این کریدور این امکان را به اروپا می‌دهد تا به منابع گاز آذربایجان دسترسی پیدا کند.

جنگ اوکراین همچنین ناتو را تقویت کرده و کشورهای اروپایی نظیر فنلاند و سوئد را به عضویت خود پذیرفته است، که این امر به افزایش امنیت شرق اروپا در برابر مسکو کمک کرده است.

همچنان‌که اروپا با تحریم‌های گسترده و ارائه حمایت نظامی به اوکراین، سعی در کاهش نفوذ روسیه داشته و در نهایت، این اقدام به نفع امنیت قاره خواهد بود.

در عین حال، گاردین گزارش داده است که اروپا نگران گسترش بی‌ثباتی در خاورمیانه به‌دلیل منازعه بین ایران و اسرائیل است. کشورهای اروپایی مانند فرانسه و بریتانیا نیز برقراری آرامش از طریق دیپلماسی را خواستارند.

با این حال، تهدید ایران به بستن تنگه هرمز، که ۲۰ درصد از نفت جهان از آن عبور می‌کند، امنیت اقتصادی اروپا را در خطر قرار می‌دهد. بنابراین، اروپا نیز از مذاکرات هسته‌ای با ایران حمایت می‌کند تا این تهدید را کاهش دهد. تشدید منازعه می‌تواند منجر به افزایش مهاجرت از خاورمیانه به سمت اروپا شود که خود چالشی برای امنیت و اقتصاد این قاره خواهد بود.

توافق صلح ارمنستان و آذربایجان چه پیامدهایی خواهد داشت؟

این توافق صلح که بین ارمنستان و آذربایجان با نقش میانجی‌گری آمریکا به تاریخ ۸ اوت ۲۰۲۵ امضا گردید، نه‌تنها پایان منازعات سنتی در موضوع قره‌باغ را به‌همین نزدیکی می‌سازد، بلکه این امر به ایالات متحده این امکان را می‌دهد که نفوذ خود را در قفقاز جنوبی تقویت کرده و روسیه را به حاشیه براند. کریدور TRIPP که ترکیه را به آسیای مرکزی و اروپا متصل می‌سازد، به فرآیندهای اقتصادی و ژئوپولیتیکی آمریکا کمک کرده و در عین حال بر قدرت نفوذ ایران و روسیه تأثیر منفی خواهد گذاشت. در تقابل با جنگ اوکراین، اسرائیل از وضعیت ناامنی روسیه و اروپا از تنوع امن و منابع انرژی سود برده است. در منازعات مربوط به ایران، اسرائیل به‌دنبال کاهش توانایی‌های تهران است و اروپا در این میان به تامین امنیت خود و تداوم دیپلماسی می‌اندیشد.

۲۱۳/۴۲