بررسی سیر تحولی «ویندوز»؛ سیستم‌عاملی که جهان را متحول کرد
زمانی که به گذشته ویندوز نظر می‌افکنید، چه تصوری در ذهن‌تان شکل می‌گیرد؟ آیا از نمادهای واجد شرایط، منوهای استارت متغیر و پر تحرک یاد می‌کنید؟ داستان سیستم عامل با شکوه مایکروسافت در بر دارنده تمامی این موارد و بسیاری دیگر از پیشرفت‌ها و دگرگونی‌ها است. در طی چهار دهه اخیر، ویندوز به طور پیوسته تجدید حیات یافته است. نسخه‌های متنوعی از آن به بازار آمده و در این مقاله قصد داریم به ۱۵ مورد از این نسخه‌ها بپردازیم که هر کدام به نوعی تلاشی در راستای پیشرفت ویندوز به حساب می‌آید. اما پیش از آنکه به پرداختن به تاریخچه ویندوز بپردازیم، بیایید به وضعیت محاسبات پیش از ظهور ویندوز نگاهی بیندازیم.
MS-DOS و دوران پیش از ویندوز
شاید به نظر برسد که سیستم عامل ویندوز از نخستین روزهای فناوری همواره وجود داشته است، اما این تصور نادرست است. ویندوز نخستین سیستم‌عامل مایکروسافت نبود؛ در واقع، قبل از عرضه ویندوز، رایانه‌های شخصی زیر نظر سیستم‌عاملی به نام MS-DOS کار می‌کردند. استفاده از MS-DOS، حتی در مقایسه با نسخه ابتدایی ویندوز، به شدت زمان‌بر و نیازمند ورود دستورات متنی به صورت دستی برای انجام عملیات مختلف بود و امکان اجرای چندین برنامه به صورت همزمان را میسر نمی‌کرد.
در واقع، ویندوز که در سال ۱۹۸۵ معرفی شد، به عنوان یک سیستم‌عامل کاملاً نوین شناخته نمی‌شد، بلکه به عنوان یک راهکار برای چالش‌های MS-DOS مطرح شد. ویندوز ۱٫۰ به شکل یک رابط کاربری گرافیکی (GUI) طراحی گردید تا خدماتی بر مبنای MS-DOS ارائه دهد و کار با رایانه‌های مبتنی بر DOS را آسان‌تر کند. برقراری ارتباط با برنامه‌ها از طریق کلیک بر روی آیکون‌ها به مراتب راحت‌تر از وارد کردن دستورات متنی متعدد بود.
البته، ویندوز تنها رابط گرافیکی نبود که به حل مشکلات کار با متن پرداخته بود. دو رقیب دیگر، یعنی اپل و زیراکس، زودتر به این میدان پا گذاشته بودند. به نقل از مجله وایرد، اپل در سال ۱۹۸۳ «اولین رایانه تجاری با رابط کاربری گرافیکی» را تحت عنوان لیسا (Lisa) به بازار عرضه کرد. اگرچه لیسا به عنوان نخستین رایانه تجاری با رابط گرافیکی شناخته می‌شود، اما نخستین نمونه در واقع در سال ۱۹۸۱ توسط زیراکس تحت عنوان استار Star معرفی شد.
اگرچه مایکروسافت حدود سه تا چهار سال از رقبای خود عقب‌تر بود، ولی توانست اولین نسخه ویندوز را با قیمتی بسیار پایین‌تر به بازار عرضه کند، که این خود به یک مزیت رقابتی مهم تبدیل شد.
ویندوز ۱.۰
آغاز مسیر از این نسخه رقم خورد. ویندوز ۱٫۰ در سال ۱۹۸۵ به بازار آمد و به عنوان یک رابط کاربری گرافیکی برای MS-DOS طراحی شده بود. این نسخه به کاربران این امکان را داد که نه تنها دیگر نیازی به نوشتن دستورات متنی برای انجام کارهای ساده نداشته باشند، بلکه با کلیک بر روی آیکون‌ها و منوها، فایل‌های خود را به راحتی مرور کنند. قیمت این نسخه در زمان عرضه معادل ۹۹ دلار بود و بسیاری از کاربران را با مفاهیم جدیدی همچون منوهای کشویی، آیکون‌ها و پنجره‌های گفتگو آشنا کرد. مایکروسافت ادعا می‌کند که این نسخه به طور همزمان قابلیت اجرای چندین برنامه و انتقال اطلاعات بین آنها را فراهم کرد، که این امکانی نوین برای سیستم‌عامل‌های مایکروسافت به حساب می‌آمد.
در اینجا نباید تحت تأثیر ظاهر ساده و ابتدایی ویندوز ۱٫۰ قرار بگیرید، چرا که این نسخه شامل چندین برنامه به نام‌های Windows Write، Windows Paint، ساعت، تقویم، دفتر یادداشت، فایل منیجر، کارت‌فایل، ترمینال و حتی یک بازی به نام Reversi نیز بود.
ویندوز ۲٫۰
فقط دو سال بعد، در سال ۱۹۸۷، مایکروسافت نسخه‌ای جدید به نام ویندوز ۲٫۰ منتشر کرد. این نسخه مجموعه‌ای از قابلیت‌ها را شامل می‌شد از جمله امکان هم‌پوشانی پنجره‌ها، تغییر اندازه آنها، میانبرهای صفحه‌کلید و پشتیبانی از گرافیک VGA. نخستین نسخه‌های ویندوزی از برنامه‌های Word و Excel نیز همزمان با این نسخه به بازار آمدند.
ویندوز ۳٫۰
نقطه عطف بعدی مایکروسافت، انتشار ویندوز ۳٫۰ در سال ۱۹۹۰ بود. این نسخه به شکلی گسترده به عنوان آغاز محبوبیت جهانی ویندوز به عنوان سیستم‌عامل دسکتاپ شناخته می‌شود. ویندوز ۳٫۰ از ۲۵۶ رنگ پشتیبانی می‌کرد و مهم‌تر از همه، قابلیت «چندوظیفگی برنامه‌های DOS» را فراهم می‌ساخت که احتمالاً یکی از دلایل اصلی موفقیت آن بود. همچنین برای نخستین بار در این نسخه از بازی کلاسیک Solitaire رونمایی شد.
ویندوز ۳٫۱
دو سال بعد، در سال ۱۹۹۲، نسخه‌ای به نام ویندوز ۳٫۱ وارد بازار شد که با وجود عدد اعشاری‌اش، تغییرات عمده‌ای را شامل می‌شد. این نسخه از فونت‌های TrueType پشتیبانی کرد، امکان کشیدن و رها کردن آیکون‌ها را فراهم نمود و از اسناد ترکیبی نیز پشتیبانی می‌کرد. همچنین این نخستین نسخه‌ای بود که از طریق دی‌وی‌دی فشرده CD-ROM توزیع می‌شد.
ویندوز ۹۵
وقتی صحبت از نمادین‌ترین نسخه ویندوز به میان می‌آید، ممکن است ویندوز ۹۵ به خاطرتان بیفتد. این نسخه از نظر طراحی ظاهری به شدت با نسخه‌های پیشین تفاوت پیدا کرده بود و اصولی نوین را در انتظارات کاربران از سیستم‌عامل ویندوز به وجود آورد. همان‌گونه که از نامش پیداست، ویندوز ۹۵ در سال ۱۹۹۵ روانه بازار شد و این نخستین نسخه ۳۲ بیتی از ویندوز محسوب می‌شد در حالی که نسخه‌های پیشین ۱۶ بیتی بودند و ویژگی‌های جدید بی‌شماری به همراه داشتند که بعدها به عنوان ویژگی‌های تاریخی شناخته شدند. این ویژگی‌ها شامل نوار وظیفه، منوی استارت، نام‌های فایل طولانی و قابلیت‌های plug-and-play می‌شدند. به علاوه، ویندوز ۹۵ مرورگر وب مایکروسافت، یعنی اینترنت اکسپلورر را معرفی کرد.
ویندوز ۹۵ به ویژه این قابلیت را داشت که اگرچه هنوز با MS-DOS کار می‌کرد، اما برخلاف نسخه‌های پیشین، نیاز نبود ابتدا رایانه به محیط DOS وارد شود. این نخستین باری بود که ویندوز توانست به صورت مستقیم بوت شود.
ویندوز ۹۸
این نسخه نیز نام خود را از سال انتشارش گرفته است. اگر ویندوز ۹۵ اینترنت اکسپلورر را به کاربران ارائه کرده بود، ویندوز ۹۸ حاکمیت مرورگر وب را بر سیستم عامل مایکروسافت تحکیم بخشید. این نسخه نه تنها اینترنت اکسپلورر را به کاربران معرفی کرد، بلکه شامل مجموعه‌ای از برنامه‌ها و ابرازهای مبتنی بر اینترنت دیگر مانند Outlook Express، Microsoft Chat و Web Publishing Wizard نیز بود.
ویندوز ۲۰۰۰
ویندوز ۲۰۰۰ به طور خاص تمرکز بر دسترسی‌پذیری داشت و مجموعه‌ای وسیع از ویژگی‌ها را معرفی کرد، از جمله StickyKeys (امکان تسهیل تایپ برای افراد با محدودیت‌های حرکتی)، تم‌های با کنتراست بالا، Microsoft Magnifier (بزرگ‌نمایی صفحه)، کیبورد مجازی و صفحه‌خوان Microsoft Narrator.
این نسخه به کاربران اجازه می‌داد که زبان خود را از میان مجموعه‌ای از زبان‌ها، از جمله عربی، ژاپنی و یونانی کنند، که این مورد یک ویژگی جدید در آن زمان محسوب می‌شد.
ویندوز ME
واژه ME در ویندوز به معنای «نسخه هزاره» (Millennium Edition) است. این نسخه به دلیل چالش‌های متعدد در نصب و اجرای آن و عدم سازگاری با انواع سخت‌افزار و نرم‌افزار، در نظر برخی به «نسخه اشتباه» (Mistake Edition) نیز معروف شد.
با وجود آغاز ناامیدکننده، این ویندوز موفق شد امکانی کارآمد به نام System Restore را به کاربران ارائه دهد. این ویژگی امکان بازگشت به حالت قبلی در شرایطی که رایانه به علت نصب نادرست یک برنامه یا به‌روزرسانی با مشکل مواجه شده باشد، فراهم می‌آورد. البته، خود System Restore نیز در ابتدا با چالش‌هایی روبرو بود. به عنوان مثال، گاهی اوقات بدافزاری که قبلاً حذف شده بود، دوباره بازمی‌گشت.
ویندوز XP
ویندوز XP در سال ۲۰۰۱ رونمایی شد و به طور کلی به عنوان یکی از برترین نسخه‌های ویندوز از سوی مایکروسافت شناخته می‌شود. دو نمونه اصلی از این سیستم عامل وجود داشت: نسخه خانگی برای کاربران شخصی و نسخه حرفه‌ای برای کاربردهای کاری. بخشی از موفقیت XP مرتبط با همزمانی‌اش با جهش ناگهانی در فروش رایانه‌های شخصی بود، به گونه‌ای که برای بسیاری از کاربران جدید، ویندوز XP به عنوان نخستین سیستم‌عامل بر روی رایانه‌هایشان ظاهر شد.
موفقیت XP همچنین به خاطر طراحی کاربرپسند آن بود. به هر حال، اگر این نسخه به مدت ۱۳ سال مورد پشتیبانی قرار داشت تا اینکه مایکروسافت در سال ۲۰۱۴ به پشتیبانی از آن خاتمه داد، قطعاً باید چیزی در طراحی آن وجود داشته که آن را خوشایند کرده باشد. این نسخه با رنگ‌های زنده، دکمه استارت سبز و تم‌های قابل سفارشی‌سازی جذب کاربران را بیشتر کرد. ویژگی‌های جدیدی از قبیل نرم‌افزار رایت سی‌دی، قابلیت جستجو در دسکتاپ، دسترسی از راه دور به دسکتاپ و امنیت بهتر نیز جزء دیگر مزایا به حساب می‌آمدند. ویندوز XP تا سال ۲۰۱۴ پشتیبانی می‌شد که خود نشان‌دهنده محبوبیت پایدار آن است.
ویندوز ویستا
متاسفانه، ویستا نیز یکی دیگر از نسخه‌های ویندوز بود که به طرز گسترده‌ای با انتقادات روبرو شد. ویستا در سال ۲۰۰۷ به بازار آمد و یکی از بزرگ‌ترین ضعف‌های آن مشکل در سازگاری با سخت‌افزارهای قدیمی‌تر و درایورهای خاص در رایانه‌های جدید بود. از دیگر انتقادات به ویستا می‌توان به عملکرد آهسته، قیمت بالا و مصرف بیش از حد منابع سیستم اشاره کرد. همچنین ویژگی کنترل حساب کاربری (User Account Control) با نمایش مکرر پیغام‌های تأیید، مورد نارضایتی کاربران قرار گرفت.
ویستا در تلاش برای انجام همزمان کارهای متعددی بود و به همین دلیل نتوانست به انتظارات پاسخ دهد، با این حال، ویژگی‌های مفیدی چون Windows Defender، DirectX ۱۰ (برای بازی‌ها)، تشخیص گفتار و Windows DVD Maker را معرفی کرد.
ویندوز ۷
دو سال پس از آن، مایکروسافت با نسخه‌ای جدید به بازار آمد که به نام ویندوز ۷ شناخته می‌شد. مقایسه آن با ویستا نشان داد که ویندوز ۷ بسیار ساده‌تر است و در واقع بسیاری از ویژگی‌های نسخه‌های قبلی، از جمله ویستا، را حذف نموده است. به واقع، حداقل چهار برنامه ویستا همچون گالری عکس، تقویم ویندوز، فیلم ساز ویندوز و ایمیل ویندوز در ویندوز ۷ وجود نداشت.
با این وجود، ویندوز ۷ با ویژگی‌های جدیدی مانند تشخیص دست خط، عملکرد سریع‌تر، پیش‌نمایش تصویری کوچک برای پنجره‌ها، قابلیت نمایش اسلاید در دسکتاپ، مرورگر اینترنت اکسپلورر ۹ و ویندوز مدیا پلیر ۱۲ به بازار عرضه شد.
ویندوز ۸
از جنبه بصری، ویندوز ۸ تفاوت چشمگیری با نسخه‌های قبلی داشت. در مورد صفحه آغازین با کاشی‌های زنده باید بحث کنیم. صفحه آغازین شامل کاشی‌های زنده‌ای بود که به عنوان میانبرهای متحرک برنامه‌ها عمل کرده و به کاربران این امکان را می‌داد که برنامه‌های خود را باز کرده و به‌روزرسانی‌های مختصری از وضعیت آنها، مانند تعداد پیام‌های خوانده نشده، مشاهده کنند. منوی استارت سنتی حذف شده بود و این صفحه آغازین (Start screen) جایگزین آن شد. البته دسکتاپ سنتی هنوز وجود داشت و برنامه‌ها در آن اجرا می‌شدند.
ویندوز ۸ بیشتر بر روی تبلت‌ها متمرکز بود و به همین دلیل همگان از آن راضی نبودند. از ویژگی‌های جدید این نسخه می‌توان به ورود با حساب مایکروسافت، پشتیبانی از USB ۳.۰، صفحه قفل جدید و یکپارچگی با Xbox Live اشاره کرد.
ویندوز ۸.۱
انتقادات گسترده‌ای که به حذف منوی استارت وارد شد، موجب شد مایکروسافت نسخه ۸.۱ را به عنوان یک به‌روزرسانی رایگان منتشر کرده تا ایرادات ویندوز ۸ را رفع کند.
با برخی اصلاحات در ویندوز ۸.۱، مایکروسافت دوباره یک دکمه استارت واقعی را در نوار وظیفه قرار داده و به کاربران اجازه داد تا پس از ورود به سیستم، به دسکتاپ دسترسی پیدا کنند. مدت زمان کوتاهی بعد از انتشار ویندوز ۸ در سال ۲۰۱۲، ویندوز ۸.۱ در سال ۲۰۱۳ معرفی شد.
ویندوز ۱۰
ویندوز ۱۰ در سال ۲۰۱۵ به بازار آمد و بدون شک محبوب‌ترین نسخه ویندوز به شمار می‌رود. با توجه به عرضه این نسخه، به خوبی احساس می‌شد که مایکروسافت به جای حذف نهایی کاشی‌های زنده، قصد دارد استفاده از آنها را اصلاح کند. در ویندوز ۱۰، این شرکت پس از تغییرات ویندوز ۸، تصمیم به حذف صفحه استارت غیرمحبوب آن گرفت و به جای آن یک منوی استارت بزرگتر با قابلیت‌های جدیدی همچون کاشی‌های زنده و آیکون‌های برنامه‌های مختلف ارائه کرد. این رویکرد مؤثر واقع شد.
از دیگر ویژگی‌هایی که با ویندوز ۱۰ معرفی شد، به بهره‌برداری از کورتانا به عنوان یک دستیار دیجیتال شخصی، امکان جابجایی بین حالت تبلت و دسکتاپ و یک مرورگر وب جدید به نام مایکروسافت اج اشاره کرد. باید توجه داشت که پشتیبانی از کورتانا در سال ۲۰۲۳ به تدریج به حالت تعلیق درآمد و مایکروسافت به سمت راه‌حل‌های مبتنی بر هوش مصنوعی مانند Microsoft Copilot پیش رفت.
از زمان معرفی ویندوز ۱۰ در سال ۲۰۱۵، به‌روزرسانی‌های نسبتاً منظم و مستمری با نام به‌روزرسانی‌های ویژه به شکل رایگان هر ۶ ماه یکبار به آن افزوده شده است. این به‌روزرسانی‌ها به صورت رایگان و در Windows Update در دسترس قرار گرفته است. ویندوز ۱۰ همچنین تجربه کاربری را از طریق بهبودهای رابط کاربری و طراحی مجدد آیکون‌ها و بهبودهایی در برنامه تنظیمات پربارتر ساخته است.
نسخه‌ای از ویندوز ۱۰ نیز مختص پردازنده‌های ARM معرفی شد، اگرچه توجه زیادی جلب نکرد. مایکروسافت برنامه‌ریزی کرده است که پشتیبانی رایگان از ویندوز ۱۰، شامل به‌روزرسانی‌های امنیتی، از تاریخ 14 اکتبر 2025 به پایان برسد. هرچند این سیستم عامل کماکان کار خواهد کرد، اما در مواجهه با تهدیدات امنیتی آسیب‌پذیرتر خواهد بود. سازمان‌ها و کاربران می‌توانند در یک برنامه پولی به‌روزرسانی‌های امنیتی گسترده (ESU) را مشاهده کنند تا به‌روزرسانی‌های امنیتی داخلی و حیاتی را برای مدت معینی دریافت نمایند.
ویندوز ۱۱
مایکروسافت در اکتبر ۲۰۲۱ ویندوز ۱۱ را معرفی کرد و با یک بازسازی چشمگیر بصری و عملکردی نوینی را به خدمت گرفت. این ورژن اکنون به عنوان پلتفرم غالب سیستم عامل دسکتاپ در جهان شناخته شده است. بارزترین تغییر در ویندوز ۱۱، طراحی مجدد رابط کاربری شامل منوی استارت و نوار وظیفه در وسط صفحه بود که واکنش‌های منفی زیادی را به دنبال داشت و در نهایت مایکروسافت ناچار به ارائه تنظیمات جدیدی برای اصلاح این امر شد.
علاوه بر نسخه اولیه، مایکروسافت با به‌روزرسانی‌های سالانه به تکامل سیستم عامل ادامه داد و ویژگی‌های مبتنی بر هوش مصنوعی مانند Copilot را معرفی کرده و امنیت را به شکل مداوم بهبود بخشیده است. تغییرات دیگر شامل طراحی گوشه‌های گرد، زیبایی‌شناسی مدرن و شفاف و افزایش بهره‌وری با ویژگی‌هایی مانند Snap Layouts برای چندوظیفگی بهتر و ادغام مستقیم ویژگی‌های بازی Microsoft Teams و Xbox می‌باشند.
یکی از نقاط عطف کلیدی ویندوز ۱۱، قابلیت آن در اجرای برنامه‌های اندروید به شمار می‌رود که شکاف بین استفاده از موبایل و دسکتاپ را پر می‌کند. فروشگاه مایکروسافت نیز به طور کامل بازطراحی شد تا به یک مرکز یکپارچه و وسیع‌تر برای برنامه‌ها و حتی فروشگاه‌های شخص ثالث تبدیل گردد.
ویندوز ۱۱ همچنین شبیه‌سازی برای دستگاه‌های ۶۴ بیتی (x۶) را معرفی کرده است که از لحاظ قدرت بسیار توانمندتر هستند. این همزمان با ورود جدیدترین تراشه‌های ARM، مانند سری Snapdragon X کوالکام بود که برای رقابت با پردازنده‌های سری M اپل با تمرکز بر عملکرد و بهره‌وری باتری طراحی شده است. تلاش‌های سخت‌افزاری در این راستا نقشی کلیدی در پیشبرد سناریوی هوش مصنوعی شخصیسازی مایکروسافت دارد و از واحدهای پردازش عصبی (NPU) جدیداً راه‌اندازی شده در این تراشه‌ها برای اجرای بهینه وظایف مبتنی بر هوش مصنوعی به کار می‌گیرد. ویندوز ۱۱ به سمت سازگاری با نیازهای نیروی کار مدرن و هیبریدی و ایجاد محیطی خاص، پربارتر و امن‌تر حرکت می‌کند.
آینده ویندوز
در حالی که ویندوز ۱۱ با به‌روزرسانی‌های سالانه تجربه مدام در حال تکامل را ارائه می‌دهد، صنعت فناوری اکنون به ویندوز ۱۲ نظر دوخته است. اگرچه مایکروسافت در این مورد به سکوت ادامه می‌دهد، اما جریانی از اطلاعات از منابع داخلی و همچنین نشانه‌هایی از معرفی‌های خود مایکروسافت حکایت از این دارد که نسل بعدی ویندوز بر پایه سه رکن اصلی بنا نهاده خواهد شد: هوش مصنوعی، ادغام عمیق‌تر با فضای ابری و طراحی ماژولار.
بارزترین تحول، ادغام عمیق‌تر هوش مصنوعی در سراسر سیستم عامل خواهد بود که وارد مراحل پیشرفته‌تری می‌شود و فراتر از دستیار فعلی Copilot خواهد رفت. هدف، ایجاد سیستمی پیش‌بینی‌کننده و کاملاً شخصیسازی شده است که ویژگی‌های هوش مصنوعی را در زمینه‌های مختلفی از سازماندهی فایل‌ها تا تنظیمات سیستم به این سامانه بگنجاند. این سیستم احتمالاً با نسل جدیدی از رایانه‌های شخصی مجهز به واحدهای پردازش عصبی (NPU) اختصاصی پشتیبانی خواهد شد تا این وظایف هوش مصنوعی را به‌طور مؤثر تنظیم نماید.
نشت اطلاعات همچنین به احتمال طراحی مجدد رابط کاربری اشاره دارد که ممکن است شامل نوار وظیفه شناور و رویکردی ماژولار به سیستم عامل باشد. این طراحی به ویندوز اجازه خواهد داد تا با نصب تنها اجزای ضروری به راحتی با دستگاه‌های مختلف، از دسکتاپ‌های قدرتمند تا تبلت‌های سبک، سازگار شود. این رویکرد می‌تواند منجر به یک سیستم‌عامل سریع‌تر، سبک‌تر و ایمن‌تر شود.
تاریخ مشخصی برای انتشار اطلاعات در دست نیست. شایعات اولیه به سال ۲۰۲۵ اشاره داشته‌اند اما مایکروسافت تأیید کرده است که به‌روزرسانی عظیم بعدی برای ویندوز ۱۱ در اواخر سال جاری منتشر خواهد شد. بیشتر تحلیلگران زمان انتشار ویندوز ۱۲ را بین سال‌های ۲۰۲۶ تا ۲۰۲۸ پیش‌بینی می‌کنند که بسته به سرعت پذیرش و ادغام هوش مصنوعی در سیستم عامل خواهد بود.
