حاتم بخشی از جیب هیرکانی

طرح مدیریت پایدار جنگل‌های شمال در اواخر سال ۱۳۹۹ عملیات اجرایی آن آغاز شد مهم‌ترین اهداف آن پس از اجرای قانون تنفس جنگل‌های هیرکانی از اواخر سال ۱۳۹۵ و لغو قرارداد طرح‌های جنگلداری به منظور پیشگیری از هرگونه بهره برداری تجاری و صنعتی از چوب‌های جنگلی شمال کشور بود.

جنگل‌های هیرکانی با ۱.۹ میلیون هکتار وسعت از آستارا در شمال استان گیلان شروع می‌شود و تا گُلی‌داغ در شرق استان گلستان به طول تقریبی ۸۰۰ کیلومتر و عرض ۲۰ تا ۷۰ کیلومتر پراکنش دارد. بخشی کوچکی از جنگل‌های هیرکانی هم معادل ۲۰ هزار هکتار در کشور آذربایجان قرار دارد.

در ماه‌های گذشته یکی از جدی‌ترین مطالبه‌های دوستداران این میراث کهن در شهر‌های شمالی تداوم طرح توقف برداشت چوب از جنگل‌های هیرکانی بود.

دوستداران محیط زیست در شهر‌های مختلف مازندران با استفاده از ظرفیت شبکه‌های اجتماعی خواستار ممنوعیت برداشت جوب از جنگل‌های شمال شدند.

از طرف دیگر کارشناسان محیط زیست بر این باورند در شرایط فعلی دست درازی سوداگران چوب به این عرصه ملی بسیار افزایش یافته و برخورد با این سوداگران مهم‌ترین اولویت محسوب می‌شود.

آنها معتقدند در ماه‌های اخیر چندین نفر از محیط بانان جنگل‌های هیرکانی توسط قاچاقچیان چوب زخمی شدند و همه باید تلاش کنند تا این محیط بانان به تجهیزات روز مجهز شوند نه این که محدودیت ۱۰ ساله برداشت چوب لغو شود.

معاون جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در اوایل هفته جاری در سفری که مازندران داشتند برای دوستداران جنگل‌های هیرکانی حامل پیامی خوش و شادی بخش بودند و در این سفر تداوم طرح توقف برداشت چوب از جنگل‌های شمال را اعلام کردند.

قدمت جنگل‌های هیرکانی به طور دقیق مشخص نیست، اما بر اساس آخرین نظرات کارشناسان قدمت جنگل‌های هیرکانی بیش از ۴۰ میلیون سال برآورد شده و بازمانده دوره سوم زمین شناسی هستند. از همین جهت به فسیل‌های زنده شهرت دارند و در حوزه باستان شناسی و گیاه شناسی یک موزه طبیعی به شمار می‌روند.

در دنیایی که تاکنون هزاران گونه گیاهی و جانوری منقرض شده‌اند، مجموعه‌ای کهن با قدمتی این چنینی نه تنها یادگاری با ارزش از دل تاریخ است، بلکه منبع عظیمی از گونه‌های منحصر‌به‌فرد زنده است که باید حفظ شود.

اما اهمیت جنگل‌های هیرکانی تنها از بعد قدمت آن نیست، چرا که این جنگل‌ها علاوه بر تامین اکسیژن، در ذخیره مقادیر بسیار زیاد آب، حفاظت از بافت خاک و جلوگیری از جاری شدن سیل نقش بسیار مهمی دارند.

همچنین از بعد توسعه گردشگری و ایجاد درآمد برای ساکنین نواحی شمالی کشور نیز جنگل‌های هیرکانی بسیار موثر بوده‌اند. به طوری که نوار شمالی کشور از محبوب‌ترین سایت‌های گردشگری ایران به شمار می‌رود و ورود گردشگر به این خطه موجب درآمد پایدار از راه گردشگری برای اهالی سرزمین‌های شمالی کشورمان شده است.

اولویت اول چیست

در این پیوندمعاون جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در سفر هفته جاری به مازندران با بیان این که اولویت نخست این سازمان حفاظت از عرصه‌ها طبیعی و جنگلی است که طبق برنامه مدون در حال اجرا است، گفت: طرح توقف برداشت چوب از جنگل‌های شمال که از ۱۰ سال پیش شروع شده همچنان ادامه دارد و به هیچ عنوان جنگل‌های هیرکانی منبع تامین چوب نیست.

نقی شعبانیان، فرسایش خاک، ریزگردها، آلودگی آب و خاک، تغییر اقلیم و ده‌ها موارد دیگر از معضلات امروز منابع طبیعی برشمرد و اظهار کرد: اگر به دنبال بررسی ریشه این مشکلات باشیم اولین گزینه، کم‌توجهی و بی‌توجهی به منابع طبیعی است.

وی اعلام کرد: بنا بر آمار‌های جهانی، سالانه ۱۵ میلیارد درخت را از دست می‌دهیم و یا اینکه یک‌سوم درختان دنیا در معرض نابودی هستند، این معضل در کشورمان نیز شرایط بهتری ندارد.

این مقام مسوول گفت: ایران ۱۵۵ میلیون هکتار عرصه منابع طبیعی دارد که جزو با ارزش‌ترین عرصه‌ها در جهان است که به لحاظ تنوع پوشش و نقش اکولوژی، بی‌نظیر است، اما بدانید عمده عرصه‌های منابع طبیعی ایران در مناطق خشک و نیمه خشک قرار دارند که مسوولیت حفاظت را دو چندان می‌کند.

شعبانیان ادامه داد: سه میلیون هکتار از این عرصه‌ها در خطه شمال وجود دارد که جزو با ارزش‌ترین‌ها است، بنابراین مسوولیت این خطه، سنگین‌تر است؛ معتقدم ظرفیت علمی و تحقیقاتی بسیار خوبی در این منطقه وجود دارد که باید آن را قدر دانسته و تقویت کنید.

معاون جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور بیان داشت: کنشگران و حافظان عرصه‌های طبیعی همواره یک فرصت هستند، چرا که دلسوزانی هستند که باید از آنها بهره ببرید.

شعبانیان ادامه داد: تاکنون طرح‌های منابع طبیعی با مدیریت پایدار به سرانجام نرسیده است، گرچه با سرعت خوبی در حال پیشروی است و استان مازندران نیز در این مقوله در کشور یک استان پیش رو است.

وی تاکید کرد: باید طرح‌های مدیریت پایدار به سرانجام برسد و در کنار آن، طرح کاشت یک میلیارد درخت نیز باید با قوت در راستای حفاظت و احیای منابع طبیعی، پیش برود.

معاون جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور یادآور شد: ظرفیت مراتع بسیار خوبی در استان مازندران وجود دارد که یک ظرفیت مطلوب چرای دام را فراهم آورده که نیازمند مدیریت است.

مردم جنگلبان واقعی

سرپرست جدید اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری مازندران منطقه ساری اظهار کرد: تحت هیچ شرایطی زیبنده نخواهد بود در استان شاهد قطع درختان باشیم، و جنگلبانان واقعی خود مردم هستند و قانونمندی در کنار مردم‌داری هدف اصلی سازمان منابع طبیعی است.

علی باقری‌جامخانه با تاکیدبر این که باید پای سودجویان و سوداگران چوب در استان برچیده شود، ادامه داد: همه ما امانتدار میراث گذشتگان هستیم و امیدوارم از این امانتداری سربلند بیرون بیاییم.

جنگل‌های هیرکانی در زبان رایج و عامیانه مردم ایران جنگل‌های شمال نامیده می‌شود و این جنگل‌ها متراکم‌ترین ناحیه جنگلی ایران را تشکیل می‌دهند. این جنگل‌ها که در جنوب دریای خزر قرار گرفته‌اند بین کشور‌های ایران و آذربایجان مشترک هستند. جنگل‌های هیرکانی از سال‌های بسیار دور به جا مانده‌اند و حتی برخی عمر آنها را با دایناسور‌ها (دوره سوم زمین شناسی) برابر می‌دانند.

البته این جنگل‌ها را به دلیل قرار گیری در مجاورت دریای خزر، به نام کاسپینی – هیرکانی (Caspian Hyrcanian mixed forests) نیز می‌شناسند.

ارتفاع رویش درختان هیرکانی از سطح دریا آغاز می‌شود و تا ۲ هزار و ۸۰۰ متری ادامه می‌یابد. این پوشش گیاهی زمانی ۵۵ هزار کیلومتر مربع مساحت داشت که تاکنون ۵۱ درصد آن منقرض شده و تنها از ۱۰ درصد آن حفاظت صورت می‌گیرد.

همچنین در حال حاضر جنگل‌های هیرکانی از غنی‌ترین اکوسیستم‌های جهان محسوب می‌شوند به طوری که بیش از ۲۹۶ گونه پرنده و در حدود ۶۰۰ گونه پستاندار، ۶۷ گونه ماهی، ۲۹ گونه خزنده و ۱۵۰ گونه درختی و بوته‌ای بومی (اندمیک) مانند درختان انجیلی و شمشاد در این جنگل‌ها زندگی می‌کنند.

از گونه‌های پرندگان ساکن در اکوسیستم جنگل‌های هیرکانی می‌توان به گنجشک سانان، سار، دارکوب، اردک نوک پهن، قرقاول خزری، کبک، بلدرچین، کبوتر جنگلی، شاهین، قوش، دال، قرقی، اردک خاکستری، عقاب و جغد اشاره کرد و از گونه‌های پستانداران ساکن در این زیست بوم می‌توان مرال، شوکا، گرگ، گراز، خرس قهوه‌ای، روباه سر دو سیاه، شغال، سمور، تشی، خارپشت، موش جنگلی، خرگوش، گربه وحشی، گورکن و اسبچه خزر را نام برد.

درختان این جنگل‌ها از نوع مختلط پهن برگ حاشیه جنوب دریای خزر است که با آب و هوای نیمه مدیترانه‌ای و مرطوب سازگارند. جنگل‌های هیرکانی بر اساس ارتفاعی که در آن هستند (سطح دریا، کوهپایه‌های کم ارتفاع، کوهپایه‌های بلند، نقاط خیلی مرتفع) غالباً پوشش گیاهی متفاوتی دارند. از معروف‌ترین درختان این جنگل‌ها می‌توان راش، بلوط، توسکا، نارون، زبان گنجشک و شمشاد را نام برد.

به طور کلی از نظر علمی در عرض‌های جغرافیایی بیش از ۴۰ درجه جنگل، شرایط برای رشد درختان راش وجود ندارد، اما در جنگل‌های هیرکانی ایران که به طور متوسط در عرض ۳۸ درجه قرار گرفته‌اند، توده‌های فشرده درخت راش به صورت انبوه رشد کرده‌اند که از این نظر منحصر‌به‌فرد هستند.